دیابت چیست – انواع و نشانه ها

دیابت شیرین (DIABETES MELLITUS):

دیابت به شماری از بیماریها که  با مشکلات هورمون انسولین درگیر میباشند، اطلاق میگردد. بطور طبیعی لوزالمعده و یا پانکراس(PANCREAS) با آزاد کردن هورمونهای انسولین (با کاهش قند خون) و گلوکاگون (با افزایش قند خون) قند خون بدن را تنظیم میکند.

انسولین(INSULIN): یک هورمون پروتئینی است که از ۵۱ آمینو اسید تشکیل شده است. این هورمون از سلولهای بتا در جزایر لانگرهانس پانکراس ترشح میگردد. اهداف اصلی آن سلولهای کبدی، عضلانی و چربی بوده و کارکرهای آن به قرار زیر است:

۱- تحریک کبد و سلولهای عضلانی به ذخیره گلوکز بصورت گلیکوژن.

۲- تحریک سلولهای چربی به سنتز چربی ها از اسید های چرب و گلیسرول.

۳- تحریک سلولهای عضلانی و کبد به سنتز پروتئین از آمینو اسید ها.

۴- بازداری کبد و کلیه از سنتز گلوکز از منابعی غیر از کربوهیدرات ها (مانند پیروئیک اسید، گلیسرول، اسید لاکتیک و برخی اسید های آمینه) که به آن گلیکونئوژنز(GLYCONEOGENESIS) میگویند.

گلوکاگون(GLUCAGON): از سلولهای آلفا در پانکراس ترشح میشود. کارکردهای گلوکاگون شامل موارد زیر است:

۱- تحریک کبد و سلولهای عضلانی به تبدیل گلیکوژن به گلوکز که به آن گلیکوژنولیز(GLYCOGENOLYSIS) میگویند.

۲- تحریک سنتز گلوکز از منابعی غیر از کربوهیدراتها به روش گلیکونئوژنز.

عملکرد انسولین:

پس از صرف غذاگلوکز (قند) غذا باعث تحریک پانکراس به آزادسازی انسولین میشود. نقش اصلی انسولین کمک به ورود برخی مواد مغذی به ویژه گلوکز به درون سلولهای بدن میباشد. سلولهای بدن گلوکز و دیگر مواد مغذی را بعنوان منبع انرژی مصرف میکنند هنگامی که گلوکز وارد سلولها میگردد میزان قند خون نیز کاهش می یابد. این کاهش قند خون به سلولهای بتا علامت میدهد تا ترشح انسولین را کاهش دهند، تا شما دچار افت بیش از اندازه قند خون یا همان هیپوگلیسمی نگردید.برعکس هنگامی که شما گرسنه هستید سلولهای آلفا واقع در پانکراس با آزاد سازی هورمون گلوکاگون باعث افزایش قند خون میگردند.

چگونگی عملکرد انسولین:

انسولین به منزله کلیدی است که با اتصال به گیرنده انسولین بروی  دیواره سلولها، دروازه منتقل کننده های گلوکز را می گشاید. مراحل ورود گلوکز به داخل سلول به قرار زیر است:

۱- اتصال انسولین به گیرنده انسولین.

۲- گـیـرنـده انـســولین یـک مـاده شیـمـیـایـی بـه
پروتئینی موسوم به IRS می افزاید.

۳- پروتئین IRS آنزیم کیناز را فعال میکند.

۴- آنزیم کیناز نیز منتقل کننده گلوکز را فعال و باز
میکند.

۵-گلوکز به داخل سلول انتقال می یابد.

نکته:گلوکز منبع اصلی انرژی در بدن میباشد و مغز منحصرا انرژی خود را از سوزاندن گلوکز تامین میکند.

چگونه دیابت ایجاد میگردد:

۱- پانکراس انسولین ترشح نمیکند.

۲- پانکراس میزان اندکی انسولین ترشح میکند.

۳- پانکراس انسولین به اندازه کافی ترشح میکند، اما سلولهای بدن به آن پاسخ نداده و قادر به تشخیص آن نیستند (مقاومت انسولین).

انواع دیابت:

۱-دیابت تیپ ۱٫

۲-دیابت تیپ ۲٫

۳-دیابت حاملگی.

دیابت (وابسته به انسولین) تیپ ۱ (TYPE 1):

یک بیماری خود ایمنی میباشد. در این حالت سیستم ایمنی بدن به اشتباه  به سلولهای بتا که انسولین تولید میکنند حمله ور شده و آنها را نابود می سازند. در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱، پانکراس قادر به ترشح انسولین نبوده و بایستی مادام العمر و بطور روزانه به خود انسولین تزریق کنند. علت این امر ناشناخته بوده اما عوامل ژنتیکی و محیطی مانند یک سم و یا ویروس سبب میگردد سیستم ایمنی به اشتباه به سلولهای بتا هجوم آورند. فیبرزو کیستی، التهاب پانکراس، مصرف زیاد الکل و یا جراحی پانکراس نیز میتواند از علل دیگر آسیب به سلولهای بتا باشند. در دیابت تیپ ۱ گلوکز وارد سلولها نمیشود، چراکه انسولین موجود نمیباشد. هنگامی که گلوکز در خون تجمع می یابد، سلولهای بدن دچار بی غذایی گردیده و همچنین باعث افزایش سطح گلوکز خون یا همان هایپرگلیسمی (HYPERGLYCEMIA) میگردد.

میزان شیوع:

۱۰-۵ درصد موادر دیابتی ازنوع تیپ ۱ میباشد. شیوع آن در مردان و زنان برابر میباشد. از آنجایی که بیشتر در سنین زیر ۲۰ سال بروز می یابد به آن دیابت جوانان نیز اطلاق میگردد. البته دیابت نوع ۱ میتواند در تمام سنین روی دهد. همچنین دیابت تیپ ۱ در سفید پوستان بیشتر از سیاه پوستان شیوع دارد.

علایم دیابت تیپ ۱:

۱- افزایش احساس تشنگی.

۲- افزایش احساس گرسنگی بویژه پس از مصرف غذا.

۳- خشکی دهان.

۴- تکرار ادرار.

۵- کاهش وزن بدون علت.

۶- خستگی.

۷- تاری دید.

۸- عفونت تکرار شونده پوست،مجاری ادرار و تناسلی.

۹- درد شکم.

۱۰- احساس تهوع و استفراغ.

۱۱- تنفس دشوار، عمیق و کند. و تنفس بیمار بوی استون و میوه ای میگیرد.

۱۲- از دست رفتن هشیاری، تشنج و لرز (نادر)

۱۳- کند شدن روند التیام و ترمیم بریدگیها و جراحات.

۱۴- خارش پوست به ویژه در نواحی تناسلی و کشاله ران.

۱۵- کرختی و سوزن سوزن شدن دستها و پاها.

۱۶- ناتوانایی جنسی در مردان.

۱۷- کاهش اشتها.

نکته:علایم بطور ناگهانی و شدید خواهند بود.

دیابت (غیر وابسته به انسولین) تیپ ۲(TYPE 2):

در این حالت انسولین تولید میگردد اما یا انسولین مترشحه مقدارش ناکافی بوده و یا سلولهای بدن قادر به استفاده از آن نیستند. عوامل ایجاد آن ناشناخته است اما عامل وراثت در آن دخیل است.

میزان شیوع:

شایعترین نوع دیابت است و ۹۰ تا ۹۵ درصد افراد دیابتی به این نوع دیابت دچار هستند.این دیابت بیشتر در افراد بالای ۴۰ سال و دچار اضافه وزن بروز میکند، اما افراد لاغر نیز ممکن است به آن مبتلا گردند.

علایم:

علایم آن مشابه علایم تیپ ۱ میباشد اما یا علایم مشهود نیست و یا بتدریج خودشان را ظاهر میسازند.

پیش دیابتی(PRE-DIABETES):

پیش از آنکه افراد مبتلا به دیابت نوع دوم گردند، دچار عارضه بدون علامتی موسوم به پیش دیابت  و یا تحمل گلوکز مختل میگردند. در این حالت میزان قند خون از حالت طبیعی بالاتر است ،اما نه آنقدر بالا که دیابت نامیده گردد. تشخیص و درمان آن حائز اهمیت است چرا که از بروز دیابت نوع ۲ پیشگیری بعمل می آورد.

چه کسانی دارای ریسک ابتلا به دیابت نوع ۲ بوده و بایستی برای پیش دیابت آزمایش دهند:

۱- افراد بالای ۴۵ سال سن.

۲- افرادی که دارای سابقه خانوادگی دیابت تیپ ۲ میباشند.

۳- افرادی که دچار اضافه وزن میباشند (به ویژه در ناحیه شکم) و شاخص توده بدن آنها بالای ۲۵ است.

۴- زنانی که مبتلابه دیابت حاملگی بوده اند و یا کودکی با وزن بیش از ۹ پوند بدنیا آورده اند.

۵- زنانی که مبتلا بهش نشانگان پلی کیستیک تخمدان میباشند.

۶- افراد با کلسترول، تری گیسیرید و فشار خون بالا.

۷- افراد کم تحرک.

۸- افراد در معرض استرس.

علایم پیش دیابت:

اغلب فاقد علامت است اما تشنگی غیر عادی، تکرار ادرار، تاری دید و خستگی میتواند از علایم هشدار دهنده باشد.

دیابت حاملگی(GESTATIONAL DIABETES):

این دیابت تنها در خانمهای  باردار بروز می یابد (بیشتر در ۳ماهه سوم حاملگی). تغییرات هورمونی حین بارداری میتواند بروی عملکرد صحیح انسولین تاثیر گذارد.دیابت حاملگی در ۴ درصد کل بارداریها مشاهده میگردد (بیشتر در زنان ۲۵ سال به بالا، دچار اضافه وزن و یا دارای سابقه دیابت در خانواده). چنانچه دیابت حاملگی درمان نگردد میتواند عوارض بارداری را افزایش دهد (به علت تولد نوزاد با وزن بیشتر از حد معمول). همچنین در اینگونه زنان ریسک ابتلا به دیابت نوع ۲  در آینده بیشتر است. سطح قند خون معمولا پس از ۶ هفته از زمان زایمان به حالت طبیعی باز میگردد. کنترل وزن پیش از بارداری و تغذیه مناسب میتواند از آن پیشگیری کند.

نحوه تشخیص دیابت:

۱- گلوکز ناشتا(FPG):سطح قند خون پس از ۸ ساعت ناشتا بودن اندازه گیری میشود.

* سطح طبیعی: کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر.(۱۰۰-۷۰)

* پیش دیابتی: ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر.

* دیابت: بیشتر از ۱۲۶ میلی گرم در دسی لیتر.

۲- تست تحمل گلوکز خوراکی و مختل(OGTT) :پس از تست گلوکز ناشتا به بیمار یک آشامیدنی محتوی ۷۵ میلی گرم گلوکز داده میشود و قند خون پس از ۲ ساعت مجددا اندازه گیری میشود.

* حد نرمال: کمتر از ۱۴۰ میلی گرم در دسی لیتر.

* پیش دیابتی: ۱۴۰ میلی گرم در دسی لیتر.

* دیابت: بیش از ۲۰۰ میلی گرم در دسی لیتر.

۳- تست ادرار:برای تشخیص مشکلات کلیه ها ناشی از دیابت (دفع پروتئین آلبومین) و همچنین وجود کتونها در ادرار.

۴- آزمایش هموگلوبین گلیکوزیله(HBA1C): گلوکز مازاد خون با هموگلوبین خون ترکیب میگردد که میتوان با اندازه گیری آن میزان متوسط قند خون را سنجید. این آزمایش در ارزیابی میزان قند خون در طول ۳ ماه گذشته و موفقیت آمیز بودن کنترل دیابت صورت میگیرد. افراد مبتلا به دیابت بایستی هر ۳ ماه یکبار این تست را انجام دهند.

* مقدار نرمال در افراد سالم و  غیر دیابتی: ۴ تا ۶ درصد.

* کنترل ایده آل قند خون: کمتر از ۷ درصد.

* شکست روش درمانی  فعلی و لزوم تغییر آن: بالاتر از ۸ درصد.

نکته:سن شروع غربالگری دیابت در میان افراد واجد ریسک (چاق و یا دارای سابقه خانوادگی دیابت) از سن ۳۰ سالگی است.

درمان دیابت:

درمان ندارد و تنها بایستی آن را کنترل کرد. راهکارهای کنترل دیابت به شرح زیر است:

۱- نگه داشتن سطح گلوکز خون  در حد نرمال، به کمک رژیم متعادل، مصرف دارو و فعالیت بدنی.

۲- کاهش تری گلیسیریدها و کلسترول خون و رساندن آنها به حد طبیعی.

۳- کنترل فشار خون.

۴- کاهش وزن.

۵- عدم مصرف سیگار.

چگونگی پیدایش علایم و عواقب دیابت کنترل نشده:

۱- کم آبی و تکرار ادرار: تجمع گلوکز در خون باعث افزایش تولید ادرار میگردد. وقتی گلوکز از طریق کلیه ها دفع میگردد، همراه با آن میزان قابل توجهی آب نیز از دست میرود و منجر به کم آبی میگردد.

۲- کاهش وزن: از دست رفتن گلوکز خون به منزله از دست رفتن سوخت سلولهای بدن و بی غذایی آنها میشود که کاهش وزن را در پی خواهد داشت (البته کم آبی نیز در کاهش وزن موثر است). همچنین تجزیه چربی ها و پروتئین ها موجب کاهش وزن میگردد.

۳- کتواسیدوز دیابتی(DIABATIC KETOACIDOSIS): فقدان انسولین و عدم توانایی مصرف گلوکز توسط سلولها سبب میگردد تا بدن از تجزیه سلولهای چربی به عنوان منبع انرژی استفاده کند.محصولات این تجزیه چربی شامل ترکیبات اسیدی موسوم به کتون ها میباشد، که میتواند به عنوان انرژی مصرف گردد. انباشت کتون ها در خون باعث افزایش اسیدیته خون میگردد. کبد برای جبران آن ذخایر قند را در خون آزاد میسازد، اما از آنجایی که بدن قادر به مصرف این قند بدون کمک انسولین نیست، بنابراین گلوکز بیشتری در خون تجمع می یابد. مجموعه گلوکز، کم آبی و تجمع اسید در خون کتواسیدوز نامیده میگردد. کتواسیدوز یک عامل تهدید کننده حیات بشمار آمده و بایستی فورا درمان گردد.

۴- افزایش گلوکز خون: به خاطر عملکرد گلوکاگون میباشد. به علت عدم ورود گلوکز به سلولها بدن تصور میکند فاقد مواد غذایی در خون است، بنابراین گلوکاگون ترشح میشود.همچنین گلوکز مصرفی که قادر به انتقال به سلولهای بدن نیست توام با عملکرد گلوکاگون موجب افزایش قند خون میگردند.

۵- وجود گلوکز در ادرار به خاطر افزایش فیلتر شدن آن توسط کلیه ها.

۶- تشنگی دایمی: با افزایش فشار اسمزی خون(به علت کم آبی) و از دست رفتن سدیم بدن همراه ادرار گیرنده های تشنگی تحریک میگردند.

۷- گرسنگی وخستگی: از آنجایی که سلولها گلوکز دریافت نمیکنند و برای تامین انرژی چیزی برای سوزاندن ندارند.

۸- سرد شدن و سوزن سوزن شدن دستها و پاها: با افزایش فشار اسمزی خون، آب از بافتهای بدن بیرون کشیده میشود. آب نیز از طریق ادرار دفع شده و حجم خون کاهش می یابد. کاهش حجم خون، غلظت خون را افزایش میدهد. افزایش غلظت خون باعت میگردد گردش خون ناکارآمد گردیده (کاهش جریان خون به بافتها) و کرختی دستها و پاها، کند شدن روند التیام زخمها و افزایش عفونت ها ایجاد گردد.

۹- سرکوب سیستم ایمنی بدن.

۱۰- آسیب به کلیه ها (نفروپاتی)(nephropathy):35 تا ۴۵ درصد افراد مبتلا به دیابت دچار نفروپاتی میگردند.احتمال آن در افرادی که ۲۵-۱۵ سال به دیابت مبتلا بوده اند بیشتر است.نفروپاتی به نارسایی کلیه ها و بیماریهای قلبی منجر میگردد.در نفروپاتی پروتئین آلبومین از کلیه دفع گردیده و کلیه ها دیگر قادر به دفع سموم از بدن نمیباشند.

۱۱- گردش خون ناکارآمد: سخت شدن شریانها (آترواسکلروز) و آسیب به اعصاب(نوروپاتی) کاهش حواس و گردش خون در پاها را در پی دارد. این امر باعث افزایش زخمهای پا، به تاخیر افتادن بهبود زخمها، عفونت، نکروز و در نهایت قطع عضو میگردد. صدمه به اعصاب ممکن است به مشکلات گوارشی نظیر تهوع، استفراغ، سوزش سر دل، نفخ، یبوست و اسهال بیانجامد. آسیب به اعصاب محیطی (تمام اعصاب غیر از مغز و نخاع) موسوم به نوروپاتی محیطی(peripheral neuropathy)  میتواند علایم زیر را نیز ایجاد کند: درد، کرختی، سوزن سوزن شدن، ضعف عضلانی، احساس سوزش، از دست رفتن حس (سرما، گرما و درد)، حساس به لمس شدن پوست، فلج عضلات، کاهش فشار خون و سرگیجه هنگام برخاستن، اسپاسم عضلات، سقوط اشیاء از دست، دشواری در راه رفتن، کاهش تعریق، کاهش وزن، افسردگی، تکرار ادرار، بی اختیاری ادرار، ناتوانایی جنسی در مردان، خشکی مهبل  و فقدان ارگاسم در زنان و نازک شدن پوست. هنگامی که پاها دچار جراحت میگردند، از آنجایی که فرد دیابتی به علت نوروپاتی حسی درد را احساس نمیکند، پاها عفونت کنند.

۱۲- آسیب به بینایی (رتینوپاتی)(retinopathy): مشکلات چشم در ۷۵ تا ۹۰ درصد افرادی که بیش از ۱۵ سال به دیابت مبتلا بوده اند رخ میدهد. تجمع گلوکز در خون باعث تورم عدسی چشم و تاری دید میگردد. عروق خونی کوچک نسبت به تجمع گلوکز حساس و آسیب پذیر میشوند. هنگامی که مویرگهای داخل چشم نشت میکنند و این نشتی (خون و مایع) روی ماکولا (لکه زرد شبکیه که کمک میکند تا جزئیات ریز اشیاء را ببینیم) ایجاد میشود باعث تورم ماکولا میگردد. تورم ماکولا باعث تاری دید میگردد. به این پدیده ادم ماکولا (macular edema) اطلاق میگردد. آسیب بیش از حد به عروق شبکیه باعث فقدان اکسیژن (ایسکمی) در شبکیه شده و به رتینوپاتی پرولیفراتیو منجر میگردد. بطوری که با ادامه روند تخریب میکروآنوریسمها تشکیل شده و سپس انسداد عروق تغذیه کننده شبکیه ایجاد میشود. این امر موجب میگردد در شبکیه و زجاجیه عروق جدیدی رشد و تکثیر یابند. اما این عروق جدید شکننده و غیر طبیعی میباشند و با خونریزی باعث کدر شدن و از بین رفتن شبیکه و در نهایت نابینایی میگردند. همچنین ممکن است باعث ایجاد آب مروارید (کاتاراکت) و آب سیاه(گلوکوم) در بیماران دیابتی گردد. پدیدار شدن لکه های خون و یا نقاطی که در میدان دید شما شناورهستند (مگس پران)، برق زدن نور در چشم، نقاط سیه رنگ در چشم ، ازعلایم رتینوپاتی میباشند. بمنظور پیشگیری از بروز رتینوپاتی ضروری است که افراد دیابتی حداقل سالی یک مرتبه به چشم پزشک مراجعه کنند و تحت معاینه دقیق شبکیه، اعصاب بینایی و فشار داخل چشم (تونومتریtonometry) قرار گیرند. لیزر درمانی و برداشتن زجاجیه (ویترکتومی) راههای درمان رتینوپاتی میباشند.

۱۳- مشکلات بهداشت دهان و دندان: دیابت با کاهش جریان خون  لثه ها ،ریسک عفونت لثه ها و دندانها و خشکی دهان را افزایش میدهد.بنابراین افراد دیابتی بایستی نسبت به بهداشت دهان و دندان خود توجه بیشتری داشته و حداقل هر ۶ ماه یکبار به دندانپزشک مراجعه کنند.

۱۴- مشکلات قلبی-عروقی و سکته: دیابت ریسک ابتلا به سخت شدن رگها ، بیماریهای قلبی و سکته را افزایش میدهد.

۱۵-عفونت: مقادیر بالای گلوکز در خون باعث میشود بدن در برابر عفونت آسیب پذیر تر گردد. محل های شایع عفونت پوست، پاها، مثانه، کلیه ها و مهبل میباشد.

۱۶- مشکلات پوستی: ۳۰ درصد افراد دیابتی به نوعی دچار مشکلات پوستی میباشند. مثل خشکی، خارش و عفونت قارچی و باکتریایی پوست.

هیپوگلیسمی (hypoglycemia):

به افت قند خون اطلاق میگردد. هنگامی که گلوکز خون به ۷۰ میلی گرم در دسی لیتر و یا کمتر میرسد. علل آن در بیماران دیابتی شامل موارد زیر است:

۱- تزریق بیش از حد و یا در فواصل زمانی نا مناسب انسولین.

۲- ورزش بیش از حد و یا در فواصل زمانی نامناسب.

۳- عدم مصرف غذای کافی و کمبود کربوهیدراتها در خون.

۴- مصرف برخی داروها. مثل برخی داروهای خوراکی دیابت و یا مصرف الکل، آسپرین، وارفارین همراه با داروهای دیابت.

۵- در پی مصرف غذای حاوی قندهای ساده فراوان که هیپوگلیسمی واکنشی نامیده میگردد.

علایم افت قند خون :

تغریق، بی قراری، سردرد، احساس گرسنگی، پوست سرد و مرطوب، تحریک پذیری، گیجی، افزایش ضربان قلب، تپش قلب، ضعف، سبک شدن سر، لرز، از دست رفتن هماهنگی بدن، کاهش تمرکز،  غش و اغما.

نکته:افراد مبتلا به دیابت بایستی همواره یک خوراکی شیرین همراه با خود داشته باشند.

درمان هیپوگلیسمی:

۱- اگر علت افت قند خون مصرف قندهای ساده باشد، سعی کنید رژیم غذایی متعادل داشته باشید. قندهای ساده را مصرف نکرده و چندین وعده سبک در طی روز مصرف کنید.

۲- کاهش دوز تزریقی انسولین.

۳- یک یا ۲ قرص گلوکز مصرف کنید. (موجود در داروخانه ها)

۴- آب نبات قندی سفت بجوید.

۵- یک نصف قنجان آب میوه مصرف کنید.

۶- یک فنجان شیر بخورید.

۷- یک قاشق غذاخوری عسل زیر زبان خود قرار دهید.

۸- یک قاشق غذاخوری شکر بخورید.

۹- یک اسنک کربوهیدرات و یا پروتئین مانند کره بادام زمینی و بیسکوئیت و یا یک نصف ساندویچ میل کنید.

۱۰- تزریق گلوکاگون.

چگونه از هیپوگلیسمی پیشگیری کنید:

۱- از برنامه غذایی خاص دیابتی ها پیروی کنید.

۲- حداقل روزی سه وعده غذایی با فواصل زمانی مناسب (بیشتر از ۵-۴ ساعت نباشد) و میان وعده های تجویز شده مصرف کنید.

۳- پس از صرف غذا نیم ساعت ورزش کنید.

۴- دوز داروهای دیابتی خود را پیش از مصرف و تزریق چک کنید.

۵- یک منبع گلوکز (قند) همواره همراه خود داشته باشید. همیشه یک منبع قند، کربوهیدرات و پروتئین با خود داشته باشید.

۶- گلوکز خون خود را طبق دستور پزشک بطور منظم اندازه گیری کنید .