سرنوشت: انتخاب یا شانس؟

خیلی از دوستانم از من سوال می کنند که، “آیا سرنوشت به انتخاب ما بستگی دارد یا شانس؟”. این مسئله تاحدود زیادی متناقض است. فرد سوال کننده باور دارد که سرنوشتی وجود دارد؛ و اینکه می تواند آن را با انتخاب های خود رقم بزند، یااینکه شانس آنرا تعیین می کند؛ سوال او این است که سرنوشت ما انسانها به شانس بستگی دارد یا به انتخاب های خودمان. برای درک این تناقض و بررسی عمیق تر این موضوع، ابتدا باید این واژگان را تعریف کنیم.

سرنوشت چیزی است که برای فرد مقدر شده است، یعنی مسیر اتفاقات زندگی از پیش برای رسیدن به یک مقصد خاص، تعیین شده است. از سرنوشت این مفهوم گرفته می شود که قدرتی روند اتفاقات زندگی فرد را از پیش تعیین می کند. با این طرز فکر هیچ جای انتخابی برای انسان باقی نمی ماند. اگر بخواهیم واقعیت را بگوییم، در لغت نامه هیچ معنای دیگری برای سرنوشت نمی توانیم پیدا کنیم. اما با اینحال افراد آنرا به صروت های دیگری نیز فرای معنای لغت نامه ای آن معنی می کنند. بعضی عقیده دارند که سرنوشت همان چیزی است که در آخر به آن می رسید و برای آنهایی که به سرنوشت اعتقاد دارند، تقدیر اصل مهم و عامل تعیین کننده در اتفاقاتی است که برای ما می افتد. تقدیر و سرنوشت به صورت علت و معلولی به هم مرتبط هستند.

قدرت انتخاب یا اراده نیازمند وجود جایگزین های فکری، کلامی یا عملکردی است که فرد بتواند از میان آن یکی را انتخاب کند.

در وقوع تصادفی یک اتفاق، هیچ علت خاصی را نمی توان مسبب وقوع آن دانست که اتفاق تصادفی هم خوانده می شود. لغت نامه آنرا اینطور تعریف می کند: شانس چیزی است که به طور غیر قابل پیش بینی و بدون قصد و نیت انسانی یا دلیل قابل مشاهده اتفاق می افتد؛ همچنین یعنی احتمال یک نتیجه تعیین شده در یک موقعیت نامشخص.

در سرنوشت هیچ چیز تصادفی نیست، شانس نقشی ندارد و انتخابی هم وجود ندارد چون بنابر تعریف سرنوشت،  همه چیز از قبل مقرر شده است. وقتی سرنوشت حکم می کند، یا هیچ انتخاب یا شانسی وجود ندارد و یا اگر هم که وجود داشته باشد، همان شانس و انتخاب ها را نیز سرنوشت تعیین می کند. انتخابی ک از پیش تعیین شده باشد دیگر انتخاب نیست. کلمه “سرنوشت” علاوه بر علت و معلول فیزیکی، رابطه ای معنادار بین علت و تاثیرات آن روی انسان را نیز نشان می دهد.

اما هیچکس از قبل نمی داند، آگاهی قبلی از یک اتفاق به هیچ وجه وجود ندارد. ستاره شناسان و امثال آن فقط احتمالات را پیشگویی می کنند. فقط اتفاقات را با سرنوشت توجیه می کنند، مخصوصاً وقتی نمی توانند دلیل مشخص و معناداری برای آن پیدا کنند. یک تصادف هواپیما یا قطار را در نظر بگیرید که در آن تقریباً همه مسافران جان خود را از دست می دهند و تعداد کمی جان سالم به در می برند بدون اینکه آسیب جدی هم دیده باشند. آنها که به سرنوشت اعتقاد دارند ادعا خواهند کرد که سرنوشت آن چند نفر را نجات داده است. و خانواده و نزدیکان متوفیان خود را با نسبت دادن مرگ عزیزانشان به سرنوشت، تسلی می دهند. اگر مسافری که قرار بوده در آن سفر باشد اما به خاطر یک دلیل نامشخص به آن سفر نرسیده، باز هم بقای او را نتیجه تقدیر و سرنوشت می دانند. همینطور اگر کسی که قرار نبوده در آن سفر باشد اما باز به دلیلی غیرقابل توضیح مجبور به آن می شود، مرگ او سرنوشت وی تلقی خواهد شد. در تحلیل علمی این قضیه، به کنار از احتمالات، هیچ چیز نمی تواند دلیل این اتفاق را توضیح دهد. درنتیجه، سرنوشت نه به شانس ارتباطی دارد و نه به قدرت انتخاب، بلکه با ایمان مرتبط است. برخی تجربیات، مثل موردی که در بالا به آن اشاره شد، بدون هیچ توضیحی اتفاق می افتند. اکثر آنها را می توان منطقاً توضیح داد اما نه از دیدگاه الهیات. مثلاً در تصادفی که در بالا به آن اشاره شد، می توان گفت که اتفاق به دلیل آتش

گرفتن موور هواپیما اتفاق افتاده است. برای یک فرد منطقی، این توضیح کافی به نظر می رسد اما نه برای کسی که به تقدیر و سرنوشت اعتقاد دارد. چنین تصادفی منطقاً وجود سرنوشت را ثابت نمی کند.

به خاطر استفاده نادرست از واژه سرنوشت بحث درمورد این موضوع کمی گیج کننده می شود. اجازه بدهید به یک سخنرانی از جواهر لعل نهرو که در پانزدهم آگوست ۱۹۴۷، اولین سالگرد استقلال هند ایراد کرده اشاره کنیم. او آن را “دیدار با سرنوشت” نامید. مطمئناً منظورش این نبوده که آزادی که با تلاش زیاد به دست آورده اند را تضمین کرده اند چون با یک قدرت بزرگتر از پیش تعیین شده بوده یا اینکه بخت یا تقدیر بوده است. منظور او این بوده که آزادیشان را با فداکاری ها و رنج هایی که هر کدامشان کشیده اند به دست آورده اند.  درنتیجه واژه سرنوشت را با معنای لغوی آن استفاده نکرده بوده است. منظور او سرنوشتی بوده که با تلاش ها و کوشش های بی وقفه انسان به دست آمده است. اگر تایید کنیم که معنی سرنوشت همین است نه آن که در لغت نامه آمده، آنوقت سرنوشت هم به قدرت اراده و انتخاب و هم به شانس بستگی خواهد داشت. البته با درنظر گرفتن اینکه ما برای انتخاب هایمان تلاش و کوشش داشته باشیم. تفاوت نظر درمورد این موضوع به خاطر استفاده از معانی مختلف واژه سرنوشت است. درواقع کلمات “انتخاب”، “شانس” و “سرنوشت” نقطه مقابل همدیگر هستند. هدف ما در این مقاله این است ثابت کنیم این انتخاب یا شانس است که روند زندگی و دستاوردهای ما را تعیین می کند نه سرنوشت، درست مثل دست یافتن به آزادی که سرنوشتمان نبوده بلکه نتیجه تصادفات، انتخاب های ما، آزمایشات، و سختی هایمان است. می خواهم وجود سرنوشت را از دیدگاه علمی نیز ثابت کنم. می توانیم با اطمینان بگوییم که کسوف یا خسوف را سرنوشت مقدر کرده است. همینطور مقدر شده است که سیاره ها، خورشید، ستاره ها و کهکشان ها در فضا ناپدید شوند. این با قوانین فیزیک که امروز شناخته شده، مقدر شده است. جهان نه تنها گسترده می شود، بلکه با سرعت بسیار بالایی هم در حال گسترش است.

از دیدگاه معتقدین به سرنوشت، زندگی صحنه ای است که در آن ما نقش خودمان را بازی می کنیم اما همین هم اگر عمیق مورد بررسی قرار گیرد، به تصادف و شانس ختم می شود. هنرپیشه های مختلف متفاوت رل بازی می کنند، نه فط به خاطر توانایی های متفاوتی که برای اجرای یک نقش دارند، بلکه چون استنباط های متفاوتی از یک نقش دارند. آنها برحسب تجربیات و تحصیلاتشان، نقش مورد نظر را تقسیر می کنند. این مسئله در سمفونی ساختن هم صدق می کند. آهنگسازان مختلف از نت های مختلف برداشت های متفاوت دارند.

برخی از معتقدین به سرنوشت می گویند که نقششان در زندگی از قبل به آنها داده شده است و کار آنها این است که آن را با تمام توانایی خود اجرا کنند. و خیلی های دیگر از این افراد معتقدند که حتی یک برگ هم بدون اراده خدا نمی تواند حرکت کند و این یعنی هیچ اراده ای وجود ندارد.  برخی دیگر معتقدند که “کارما” یا همان کردار انسان است که زندگی کنونیش را تعیین می کند. یعنی کارهایی که قبلاً در طول زندگی انجام داده اید و تاثیرات آن تابه حال مشخص نشده است. این “کارما” نتیجه اعمالی است که در تولدهای پیشین خود انجام داده اید و در این تولد یا تولدهای آینده تان آشکار می شوند. همچنین باور دارند که می توانند در زندگی کنونیشان تقریباً با اراده زندگی کنند. درنتیجه چه به تولد دوباره اعتقاد داشه باشید یا نه، می توان گفت که سرنوشت به شانس و انتخاب هر دو بستگی دارد اما توسط نیروهای خاصی از زندگی گذشته ما محدود شده است. بنابراین سرنوشت معانی و مفاهیم مختلفی دارد که در آن آزادی درکنار روند اتفاقات از پیش تعیین شده وجود دارد. مشکل اینجاست که قبول سرنوشت به ایمان فردب ستگی دارد و قابل اثبات نیست چون قابل پیشگویی نیست. ستاره شناسان ادعا می کنند که آینده را پیشبینی می کنند. بیشتر وقت ها پیش گویی هایشان نادرست از آب در می آید. من که نه به ستاره شناسی و نه به سرنوشت اعتقاد دارم می گویم که ستاره شناسی و ایمان به سرنوشت هر دو برای معتقدین آن سودمند هستند مخصوصاً در مواقع دشوار زندگی.

درمورد قدرت انتخاب هم هیچ چیز راست و مستقیم نیست. بااینکه یک نفر ممکن است تصور کند که در انتخاب های خود کاملاً آزاد است اما در زندگی واقعی اینطور نیست. انتخاب های انسان در زندگی همیشه به صورت های زیر محدود می شود:

۱٫  ویژگی های زیست شناسی او، اینکه مثلاً نمی تواند مثل پرنده ها پرواز کند.

۲٫  ژنتیک او، مثلاً رنگ چشمانش، موهایش، قدش و امثال آن. برخی از خصوصیات شخصیتی او مثل ریسک پذیری، درون گرا بودن و امثال آن هم با ژنتیک فرد مشخص می شود اما تاثیر تربیت، تغذیه، سابقه بیماری و امثال آن می تواند برخی از این خصوصیات را تغییر دهد.

۳٫  محیط پیرامون او، مثلاً کسی که در یک خانواده فقیر به دنیا آمده است نمی تواند مثل یک شاهزاده زندگی کند به استثنای موارد خاص.

۴٫  تربیت و تحصیلات او، مثلاً برخی در محیط هایی زندگی می کنند که همیشه جنبه جسمانی زندگی مورد توجه است و اهمیت زیادی به علم آموزی داده نمی شود و برعکس.

۵٫  یک معتاد مثل یک معتاد الکلی وقتی بین یک نوشیدنی الکلی و غیرالکلی باید انتخاب داشته باشد، در یک زمان خاص، بدون در نظر گرفتن عوارض منفی که بر سلامتیش دارد مطمئناً نوشیدنی الکلی را انتخا ب می کند.

۶٫  ویژگی های احساسی فرد مثل ترس، امیال عمیق انسان، طمع، خشم، عقده روحی، غرور، حسادت و امثال آن که انتخاب های فرد را تغییر می دهد، حتی برخلاف عقل سلیم وی.

۷٫  دانش درمورد یک عمل خاص، مثلاً انتخاب یک راه از میان راه های مختلف برای رسیدن به یک مقصد خاص.

۸٫  تمایلات فکر، جسم و عقل، مثلاً انتخاب فیلم، غذا، کتاب و امثال آن.

۹٫  وضعیت فکری فرد و تجربیات او.

۱۰٫   دستورات و خواسته های بالادستان.

۱۱٫   بسیاری عوامل دیگر که به خاطر کمبود زمان و فضا قادر به عنوان کردن آنها نیستیم، مثلاً ساختار ذهن ناخودآگاه یا ناآگاه فرد.

عواملی که در بالا اشاره شد، در اکثر موارد انتخاب های ما را کنترل و محدود می کنند اما بااینحال می توانیم منطقاً نتیجه بگیریم که در اکثر موارد فرد می تواند انتخا بخود را عملی کند اما با محدودیت. فرد از ویژگی ها و خصوصیات خود تاحد زیادی آگاه است و با توجه به آن انتخاب می کند. وقتی فرد برخلاف ارزش های خود عمل کند، آنوقت ذهن ناخودآگاه یا ناآگاه او مسئول خواهد بود. نتیجه انتخاب فرد می تواند مفید یا مضر باشد.

انتخاب از میان “سرنوشت”، “شانس”، و “انتخاب”، شاخه های مختلف دارد، مثلاً اینکه آیا یک قاتل مسئول جنایت خود هست اگر آن جنایت سرنوشت او بوده است؟ آیا فرد مسئول رفتار و اعمال خود می باشد؟ این مهمترین سوالی است که پاسخ آن زندگیمان را شدیداً تحت تاثیر قرار می دهد. آیا می توان تصور کرد که مثلاً می توان فرد قاتل را آزاد کرد چون قاضی دادگاه به سرنوشت از پیش تعیین شده اعتقاد داشته است؟

فلاسفه از زمان قدیم این موضوع را مورد بحث قرار می داده اند. در فلسفه این موضوع تحت عنوان “جبر درمقابل اختیار” بحث می شود. هر فیلسوفی یه یکی از اینها اعتقاد داشت تازمانیکه لا پلاس ریاضیدان نقطه نظر علمی خود را مطرح کرد. او می گفت اگر قوانین علی عملکردهای ماشینی شناخته شده باشند، و با فرض یک موقعیت ابتدایی، آنوقت آینده هر اتفاقی را می توان به درستی پیش گویی کرد. او دنیا را یک ماشین بزرگ می دانست. قوانین حرکت نیوتن این اطمینان را داده بودند چون براساس قوانین جاذبه، وضعیت قرارگیری هر فرد را چه در آسمان و چه در زمین می توان به درستی پیش بینی کرد. این مسئله موضوع را برای متفکران فلسفه جبری محکم تر کرد. اما متفکرانی بودند که می گفتند تئوری لا پلاس برای دنیای ماشینی قابل اجرا است  نه برای دنیای انسان ها. این موضوع برای آنها که معتقد به سرنوشت بودند، چه مذهبی و چه دنیایی، تا سال ۱۹۲۷ تحت عنوان “جبرگرایی” باقی ماند.

در سال ۱۹۲۷ “اصل عدم قطعیت” توسط هایزنبرگ عنوان شد. این اصل می گفت که نمی توان هم موقعیت و هم حرکت یک ذره کوچک مثل الکترون را به درستی تعیین کرد. اگر موقعیت آن به درستی تعیین شود، آنگاه حرکت آنرا نمی توان صحیح ارزیابی کرد و برعکس.  این اصل عقیده لا پلاس را تخریب کرد و موضوع “اختیار” هم در دنیای ماشینی و هم انسانی قوت بیشتری پیدا کرد.

به طور کلی آنهایی که عمیقاً به مسئله سرنوشت اعتقاد دارند به شانس یا بخت اعتقاد ندارند  و برعکس. انیشتین یکی از اولین کسانی بود که به تئوری انقلابی پلانک یعنی “مکانیک کوانتوم” عقیده داشت که به شانس بستگی داشت و نتیجه را برای یک اتفاق به صورت احتمالات بیان می کرد. او چندان از نتایج احتمالی خوشش نمی آمد اما باور داشت که طبیعت مجزا از آزمایشگر آن وجود دارد و حرکت ذرات به دقت تعیین شدنی هستند. این واقعیت که مکانیک کوانتوم فقط با نتایج آماری تطابق داشت و نمی توانست به طور کامل همه ذرات را توصیف کند، برای انیشتین نشانه این بود که مکانیک کوانتوم هنوز کامل نبود. بااینحال باور داشت که چیزهایی که شانس خوانده می شوند درواقع شانس نیستند بلکه دلایل آنها قابل درک نیست. انیشتین در ۴ دسامبر ۱۹۲۶ به مکس بورن نوشت: “این تئوری (تئوری کوانتوم پلانک) بازده زیادی دارد اما به سختی ما را به رمز و  راز آن قدیمی نزدیک می کند. در هر صورت من مجاب شده ام که او طاس پرت نمی کند”. نیل بوهر که یکی دیگر از فیزیک دانان بزرگ جدید بود در پاسخ به این گفته بود، “نیازی نیست به خدا دستور بدهید که چه دوست دارید و چه دوست ندارید”. اما نظر واقعی انیشتین درمورد این موضوع این است:

“من به خدای اشپینوتز اعتقاد دارم که خود را در هماهنگی و هارمونی همه آنچه که موجود است نشان می دهد، نه به خدایی که خود را درگیر سرنوشت و اعمال انسانها می کند.”

بنابراین، می توان مثل انیشتین به شانس اعتقاد نداشت و به سرنوشت هم همینطور، و درعوض به قدرت انتخاب معتقد بود.